8Geçen Haftadan Devam)

Özet

Bu makalede, muhasebenin tarihsel gelişimi Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita - Luca Pacioli, Risale-i Felekiyye (Kitab-us Siyakat)- Abdullah bin Muhammed bin Kiya el-Mazenderani örnekleri ile ele alınmış ve ülkemizde 01.06.1989 tarihinde kabul edilen 3568 sayılı “Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu” ile ülkemizdeki örgütsel yapısı hakkında bilgi verilmiştir.

Abstract (ACCOUNTING HISTORICAL DEVELOPMENT PROFESSIONAL ORGANIZATION IN OUR COUNTRY)

In this article, the historical development of accounting is handled with the examples of Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita - Luca Pacioli, Risale-i Felekiyye (Kitab-us Siyakat) and Abdullah bin Muhammad bin Kiya al-Mazenderani. 3568 numbered Independent Accountancy, Certified Public Accountancy and Certified Public Accountancy Law, which was accepted on 01.06.1989, gave information about the organizational structure of our country.

Geçen haftaki yazımıza kaldığımız yerden devam edersek;

Genellikle çift taraflı kayıt tekniğinin başlangıcının 1494 yılında bir rahip olan ünlü İtalyan matematikçi Luca Pacioli'ye dayandığı kabul edilmektedir. Aslında Luca Pacioli, çift taraflı muhasebe sistemini bulmadı, ama bu sistemi ilk defa “Suma de Arithmetica Geometria Proportioni et Proportionalita” adlı kitabıyla yazılı duruma getirmiştir. Bu nedenle, çift taraflı kayıt sisteminin başlangıcı Luca Pacioli'ye dayandırılmaktadır.

Bununla birlikte, Merdiven Kayıt Yöntemi, yapısı itibariyle hem tek taraflı muhasebe kayıt yöntemine (örneğin; sadece gelirin kaydedilmesi gibi) ve hem de çift taraflı muhasebe kayıt yöntemine uygun bir yapıdadır. Diğer bir deyişle, Merdiven Kayıt Yöntemi, modern muhasebenin kayıt tekniği olarak kabul gören çift taraflı kayıt tekniğinin özelliklerini çok büyük ölçüde karşılamaktadır. Merdiven Kayıt Yöntemi'nin çift taraflı kayıt tekniği ile ortak olan özellikleri şu şekilde sıralanabilir;

Yevmiye madde numarası,

Yevmiye maddesi başlangıç çizgisi,

Tarih,

Açıklama,

Borçlu hesapların ve tutarlarının yevmiye maddesinin soluna yakın bir şekilde yazılması,

Alacaklı hesapların ve tutarlarının yevmiye maddesinin ortasına yakın bir yere yazılması,

Alt hesapların ana hesaba göre daha içerden başlaması, ancak alt hesapların bazı kayıtlarda alt alta yazılırken bazı yevmiye kayıt örneklerinde ise yan yana yazıldığı görülmektedir. Yan yana yazılması, anılan devletlerde yazının sağdan sola doğru yazılmasının bir etkisi olarak da kabul edilebilir.

Merdiven Yöntemi'nin tek taraflı muhasebe kayıt yöntemi ile çift taraflı kayıt yöntemi arasında karma bir yöntem olduğu da söylenebilir.

Kitab-us Siyakat eserinde yer alan “Siyakat”, Maliye, Defterhane ve Vakıf dairelerinde kullanılmış resmi bir yazının adıdır. Siyakat ilk olarak Irak'ta Abbasiler zamanında kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu'ya da Selçuklular zamanında geldiği bilinmektedir. Ancak, İran yoluyla geldiği kabul edilmektedir. Siyakat Selçuklular'da vardı, ancak onlar farklı bir tarzda uygulamışlardı. Osmanlılar'a da onlardan değişik şekilde intikal etmiştir. Fakat, bu ıslah ve tadilde Hüsam ve Cafer Çelebilerin önemli rolleri olmuştur. Siyakat yazısının İslam halifesi Hz. Ömer zamanından beri var olduğu da iddia edilmektedir. Daima Farsça ibareli muamele kayıtlarıyla birlikte kullanıla gelmiş olması, İran taraflarından Anadolu'ya getirilmiş olduğuna işaret etmektedir. Malazgirt zaferi Anadolu'nun kesin şekilde istilasını ve Selçuklu Devleti'nin kurulmasını sağlamış olduğuna göre XI. yüzyılın sonları Divan rakamlarının Anadolu'ya giriş tarihi olarak kabul edilmektedir.

Kısacası, siyakat, eski yazılardan birinin adıdır. Osmanlı'da resmi ve özellikle de mali işlerde kullanılmıştır. Siyakat alfabesinde nokta, hemen hemen yok gibidir.

Merdiven Yöntemi Kayıt Kuralları ile Günümüz Muhasebe Kurallarının Karşılaştırılmasını yapmak gerekirse;

* Muhasebe kayıtlarının geciktirilmeden 10 gün içinde yapılması. Bu kural Osmanlı İmparatorluğu döneminde 15 gün olarak uygulanmaktaydı.

* Tutulması zorunlu defterlerin notere tasdik ettirilmesi. Muhasebe defterleri Osmanlı İmparatorluğu için söylenecek olursa; Kadı, Defterdar, Vezir hatta bazen Padişah tuğrası çekilerek onaylanırdı.

* Defterlerin ruhsatlı Serbest Muhasebeci, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler tarafından tutulması. Defterler usta-şakirt eğitim biçimi içerisinde mesleği öğrenmiş ve kendisine itimat edilen kişiler tarafından tutulurdu.

* Kayıtlarda yevmiye madde çizgisi. Bu özellik Abbasiler'den Osmanlı İmparatorluğu'na kadar devam etmiş bir uygulamadır. Genelde kaydın niteliğini belirten bir kelime yevmiyenin başlangıcını oluşturur ve bu kelimenin son harfi bir çizgi ile uzatıldıktan sonra yazılırdı. Böylece kelime ile kelimenin son harfi arasında uzun bir çizgi yer alır ve kayıt bunun altına yapılırdı.

* Kayıtlarda tarih yazılması. Tarih yazılması yine Abbasilerden Osmanlı İmparatorluğu'na kadar geçen tüm zaman dilimlerinde görülmüş bir uygulamadır.

* Kayıtlara ilişkin yevmiye maddesi açıklaması. Söz konusu işleme ilişkin olarak yapılan açıklamaların bazen yarım sayfa sürdüğü bile görülmektedir. Abbasi ve İlhanlılar'da genelde yevmiye çizgisinin üzerinde yapılan açıklamaların Osmanlı İmparatorluğu devrinde yevmiye çizgisinin altında yapıldığı gözlenmektedir.

* Alt hesap uygulaması. Yalnız burada alt hesaplar bilindik anlamda değil, bir üzüm salkımının aşağıya doğru olan akışı şeklinde yan yana veya çok uzunsa yan yana ve alt alta şeklinde olmaktadır.

* Borç tutarlarının sola, alacak tutarlarının sağa yazılması. Yanda ifade edildiği şekilde bir yapı söz konusu değildi. Gelirler de, giderler de aynı hizaya yazılmaktadır.

* Sayfa sonu toplamlarının alınması. Kısmen mevcuttur. Bu uygulama bilindik bir şekilde olmaktan öte, hesap yoğun kayıtlarda kaydı yapan kişinin sağlama yapmak amacıyla çeşitli uygulamaları söz konusudur. Bunlardan en yaygın görüleni toplam hatası olup olmadığını denetlemek için gerçek rakamların üst yanlarına rakamın yarısını yazmaktır. Böylece gerçek toplamın yarısını her gerçek rakamın üst yanına yazarak yarısını almış olmaktadır.

* Kayıtlarda hataların silinmeden, kazınmadan sadece üzerinin kayıt okunaklı kalmak kaydıyla çizilerek düzeltilmesi. Belirtilen kural aynen uygulanmakta idi.

* Her muhasebe kaydına bir yevmiye madde numarası verilmesi. Var. Söz konusu uygulama özellikle Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha sıkça görülen bir uygulamadır.

Sonuç olarak özetlemek gerekirse;

Muhasebe yöntemlerinden biri olan Merdiven Yöntemi, Orta Doğu'da doğmuş ve gelişmiştir. Devlet muhasebe kayıt yöntemi olan Merdiven Yöntemi'nin ilk izlerine Abbasi Devleti'nde (750- 1258) rastlanmaktadır. Daha sonra gelişimini İlhanlı Devleti'nde (1251- 1353) tamamlayan yöntem, Osmanlı Devleti'nde (1299-1922) olgunluk dönemine ulaşmıştır. Merdiven Yöntemi ile ilgili İlhanlılar döneminde yazılmış dört muhasebe öğreti kitabı vardır. Osmanlılar döneminde ise herhangi bir kitap çalışması bulunmamaktadır. Bunun nedeni ise muhasebe kayıt yönteminin kural ve esaslarının usta-çırak ilişkisi yoluyla aktarılmış olmasıdır.

Saygılarımla,

Kaynakça

* Pacioli, Luca; Summa de Arithmetica Geometria Proportioni et Proportionalita

* Abdullah bin Muhammed bin Kiya el-Mazenderani; Risale-i Felekiyye, Tahran Kütübhane-i Meclis

* Muhasebede "Muzaaf Usul" L. Pacioli'den Önce Var Mıydı?-2 adlı makalesi - ismail OTAR Muhasebe Tarihçisi

* Örten, R , Kurt, G , Torun, S . (2011). Muhasebede Çİft Taraflı Kayıtlama ve Kİtab-us Sİyakat. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (1), 34-69. Retrieved from

* Makale, Erdoğan AVDER Öğretim Görevlisi Balıkesir Üniversitesi

* Merdiven Kayıt Yöntemi ve Günümüz Muhasebe Sistemi Doç. Dr. Oğuzhan Aydemir Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Doç. Dr. Mehmet Erkan Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF

* https//www.turmob.org.tr/Kurumsal/TURMOB-Hakkinda * https://www.tesmer.org.

* http://www.kgk.gov.tr

(Devamı Gelecek Haftaya