BİLİCİ OZAN

Literatürde “Kitab-ı Dede Korkud” kaydı ile yer alan kitap, Dede Korkut'un kitabıdır. Bu kitap ne zaman kaleme alınmıştır? Maalesef kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar eserin 1400 yıllarında yazıldığını, bunu kaleme alan ozan kişinin son derece bilgili, kültürlü bir insan olduğunu yazmışlardır. Gerçekten Korkut Ata'nın kitabı, mükemmel bir şekilde yazılmış ve tasnif edilmiştir.

Bu kitabın giriş kısmında da vurgulandığı üzere, Kurkut Ata, “Oğuz'un Bilicisi” dir. O bir ozandır. Ozar sadece şair değildir. Ozan bir saz ve söz ustası olduğu kadar, gerçek bir bilgindir. Ozan halkının işiten kulağı, düşünen beyni, gören gözü, konuşan dilidir. “Tahirü'l-Mevlevî” adlı Edebiyat Lügati'nde Tahir Olgun, ozanı şöyle tarif eder:

Türkçe'de şaire ozan denirdi;

Bu mânâda baksı, oyun da birdi.

Ozan kelimesi bilgiç demekti,

Ozanı olmayan boy, hiç demekti.

Doktordu, kâhindi,sâhirdi ozan;

Çalgıcı, oyuncu, şairdi ozan.

Ozanda her türlü marifet vardı;

Her şeyi bilirdi, her şeyi yapardı.

Düğünde, ölümde, orduda, cenkte

Duyulurdu sesi başka ahenkte

Güldürür, ağlatır, coştururdu hep,

Yiğidi savaşa koştururdu hep.

Neş'eye, mateme, döğüşe, aşka

Sazıyla, sözüyle hizmetten başka

Sığı'da, şölende, yuğ esnasında

Hakan otağında, Türk obasında

Söylerdi şi'rini, çalardı kopuz,

Hürmetle dinlerdi onu her Oğuz.

İşte bu ozanlık geleneği, Dede Korkut'la başlar ve günümüze kadar devam eder… Ozanların Türk tarihi içerisinde, her zaman, Hakan'ın-Padişahın yanıbaşında oldukları, bilinen tarihi gerçektir. Seferlerde, orduya moral veren ozan, hazarda halkın dertlerini, Hakana duyuran kişidir. Ozanların Türk toplumunun gönlündeki yerine bilen Atatürk şu özlü sözü söylemiştir:

“Ozanları haykırmayan bir milletin

Hayat damarlarından birisi kopmuş demektir!...”

Dede Korkut'un önemli özelliklerinden birisi de, kâhin oluşu, yani gaipten heberler verişidir. Kaynaklar, O'nun çok defa, isabetli kehanetlerde bulunduğunu kaydeder. Bunlardan birisi, Kayı Boyu'nun kuracağı büyük bir devlettir ki, bu Osmanlı İmparatorluğu'dur…

Bütün özellikleriyle Dede Korkut, vezir sıfatını haiz, hükümdarların müşaviri, hatta akıl hocasıdır. O'nun ölümünden sonra aynı işlevi, oğlu Ürgeç Dede'nin sürdürdüğüne ilişkin rivayetler de vardır.

Oğuzlar'a dair kaynaklarda, Korkut Ata ile ilgili başka konular da bulunmaktadır. Örneğin özlü sözler, hikmetler, çeşitli dönemlerle ilgili hikayeler, hanlara, beylere övgüler, eğlence ve törenlerde kopuz çalıp, türküler çığırmak, iyi insanlara hayır duam etmek, alkış tutmak, kötülere karşı çıkmak, önemli günleri kutlamak vb.gibi…Bunlar ozanların önemli görevlerindendir. Bu yönüyle Korkut Ata, geleneksel ozandır; hem de ozanların başıdır. Kazak ve Kırgız'lara göre o, eşsiz bir halk ozanı, kopuzun mucididir. Baksı (ozan)'ların piridir. Baksılar ona evliya gözüyle baktılar. Orta Asya'daki iki dağ adlarını Korkut'un sazından almışlardır.

Önceleri, Kitab-ı Dede Korkut'un sadece Almanya'nın Dresden Kütüphanesi'ndeki nüshası biliniyordu. 1950 yılında Vatikan Kütüphanesi'ndeki, ikinci bir nüshanın olduğunu, İtalyan araştırmacı Ettore Rossi tespit etti. Bu ikinci nüshada altı hikaye vardı. Oysa Dresden metninde oniki hikaye bulunuyordu. Bugüne kadar Kitab-ı Dede Korkut ile ilgili yazılan bütün makaleler, işte bu iki nüshadan kaynaklanmaktadır. Bilinen oniki hikaye:

1. Dirse Han Oğlu Boğaç

2. Salur Kazan'ın Evinin Yağmalanması

3. Beyböğrek Oğlu Bamsı Beyrek

4. Kazan Oğlu Uruz'un Tutsak Olması

5. Duha Koca Oğlu Deli Dumrul

6. Kanlı Koca Oğlu Kan-Turalı

7. Kazılık Koca Oğlu Yegenek

8. Basat İle Tepegöz

9. Begil Oğlu İmren

10. Uşun Koca Oğlu Segrek

11. Salur Kazan'ın Tutsat Olması

12. İç-Oğuz'a Taş-Oğuz'un Âsi Olması

Bu hikayelerden 1,2,4,7,9,10,11 ve 12.sıradaki hikayeler, Oğuzlar'ın komşu halklar ile yaptıkları savaşları anlatmaktadır… 3. ve 6. Sıradaki hikayeler aşk maceralarını, 5.ve 8. Sıradaki hikayeler ise, mitolojik unsurlar taşıyan kahramanlık olaylarını naklatmektedir. Tüm bu olaylar Azerbaycan ile Kars, Bayburt, Trabzon ve Pasinler gibi kuzeydoğu Anadolu'yu içine alan bölgede geçmektedir. Hikayelerde ayrıntılı olarak, göçebe Oğuz töresine uygun sosyal bir düzen içinde yaşayan kahramanların islâm ideali uğrunda savaştıkları noktası üzerinde durulmaktadır.

Özetle Kitab-ı Dede Korkut, uzunca bir dönemi ele alan menkıbevi bir Türk Tarihidir, bir Ansiklopedidir. Bu değerli kaynaktan yola çıkılarak, tarih içerisinde, pek çok ozan ve Türk insanı tarafından çeşitli varyantlar oluşturulmuş, anlatılıp yayımlanmıştır.