İrfan Ünver NASRATTİNOĞLU
nasrattioglu@hotmail.com
GÖKTÜRKLER – KÖK TÜRKLER
10/09/2024 Ecdadım, tarihte birçok devletler,
hatta imparatorluklar kurdu. Bunlar arasında TÜRK adını ilk kullananlar
Göktürkler (ya da Kök Türkler)’dir. Bu devlet bir anlamda Orta Çağ'da Orta
Asya'da göçebe bir Türk halkları konfederasyonuydu. Bumin Kağan'ın önderliğindeki
Göktürkler, geleceğin coğrafi konumunu, kültürünü, inançlarını ve geleceğini şekillendirecek
birçok göçebe hanedanlıklarından biri olan Göktürk Kağanlığı'nı kurdular. Göktürkler,
hem ilk defa kurdukları siyasi yapılara Türk adını vermeleri, hem de Türkçenin
ilk bilinen yazılı kayıtlarını vermeleri bakımından Türk kültür ve edebiyat
tarihinde çok önemli bir yere sahiptirler. Göktürkler
6. yüzyılın sonlarında güçlerinin zirvesine ulaştılar ve Çin'in Sui Hanedanlığı
topraklarını ele geçirmeye başladılar. Ancak, Türk soylularının bölünmesi ve
kağanlık otağı için ortaya çıkan iç çekişmeler nedeniyle fetihler sona erdi.
Sui İmparatoru Wen'in desteğiyle Yami Kağan iç savaşı kazandı. Ancak Göktürk
İmparatorluğu, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölündü. İç savaş nedeniyle zayıf
düşen Yami Kağan, Sui Hanedanlığı'na bağlılığını ilan etti. Suiler gerilemeye
başladığında ise Şipi Kağan tarafından yeniden Sui Hanedanlığı topraklarına
seferler başlatıldı ve hatta Şipi Kağan Yen-Men Kuşatması'nda (MS 615) 100.000
kişilik süvari ordusu ile Sui İmparatoru Yang'ı kuşattı. Sui hanedanının
çöküşünden sonra Göktürkler, takip eden Çin iç savaşlarına müdahale ederek
kuzeydoğudaki isyancı Liu Heita'ya, yani yükselen Tang Hanedanlığı'na karşı
destek sağladılar. Liu Heita uzun bir başarı dönemi yaşadı ama sonunda Li
Shimin ve diğer Tang kuvvetleri tarafından bozguna uğradı ve idam edildi. Hemen
sonra da Tang hanedanlığı kuruldu. Göktürk Kağanlığı'nın Çin iç
savaşının başında bir süreliğine Tang Hanedanı'nı desteklemesine rağmen
Tanglar’ın yavaş yavaş Çin'i birleştirmesi ile birlikte Göktürkler ve Tanglar
arasında çatışmalar başladı. Göktürkler, Tang
kuzey sınırına saldırılar yaparak Tang başkenti Çangan'ı ele geçirdiler.
İç savaştan toparlanamayan Tanglar kısa bir süreliğine Göktürk soylularına
haraç ödemeyi kabul ettiler. Tanglar, 4 yıl sonra Göktürk karşıtı
boylarla ittifak kurarak Göktürk ordusunu Yinşan Savaşında yenilgiye uğrattılar
ve 630'da İl Kağan'ı esir aldılar. Türk boylarının Tang egemenliğini kabul
etmek zorunda kalmasıyla Moğol Platosu'nu ele geçirdiler. İmparator Taizong, Göktürk
liderlerine Çin’de makamlar vererek onları asimile etmeye çalıştılar. Aşina Cieşeşuay, Doğu Göktürk Kağanı
Şipi Kağan'ın oğluydu ve Çin'de yüksek bir askeri göreve getirildi. Cieşeşuay,
Çin imparatorunu esir almak için bir plan yaptı. Kardeşi Tölis Kağan'ın oğlu
Aşina Holoku ve 40 kişilik bir grupla bu planı gerçekleştirmeye çalıştı. Ama
Planın hayata geçirileceği gün fırtına çıktığından imparator saraydan ayrılmadı.
Aşina Cieşeşuay ve maiyeti Çin imparatorunun sarayına baskın düzenlediler. Uzun
süre savaşa rağmen başarılı olamadılar ve saray atlarına atlayıp Vey Nehri'ni geçtiler. Ancak, bunların
çoğu Çin ordusu tarafından öldürüldüler. İsyan
sonucunda hedeflenen amaca ulaşılamasa da isyan Çin imparatorunu tedirgin etti
ve imparator kağanlığı yeniden kurmaya karar verdi. Bu dönemde iktidara gelen
kağanlar Çin devletine bağlıydılar. İlteriş
Kağan, İkinci Göktürk Kağanlığı'nı kurana kadar Doğu Göktürkleri Çin'e bağlıydılar.
Aşina Cieşeşuay'ın isyanından sonra 13 Ağustos 639'da Taizong, Çelebi Kağan'ı
başa geçirdi ve yerleşik Türk halklarının onu Sarı Irmak'ın kuzeyine doğru
takip etmesini ve Çin Seddi ve Gobi Çölü arasındaki bölgeye yerleşmesini
emretti. Ancak birçok Göktürk komutan Tang İmparatorluğu'na sadık kalmaya devam
etti. 679'da, Çanyu Himayesi'nin Türk
liderleri olan Aşide Beŋü ve Aşide Fengji, Aşina Nişufu'yu kağan ilan ettiler
ve Tang hanedanına karşı ayaklandılar. 680'de Pei Xingjian, Aşina Nişufu ve ordusunu
yendi. Aşina Nişufu kendi adamları tarafından öldürüldü. Aşide Wenfu, Aşina
Funian'ı kağan yaptı ve tekrar Tang hanedanına karşı örgütlendi. Aşide Wenfu ve
Aşina Funian, Pei Xingjian'a teslim oldu. Aralık 681'de Aşide Wenfu ve Aşina
Funian da dahil olmak üzere 54 Göktürk, Çangan'ın Doğu Pazarı'nda halka açık
bir şekilde idam edildi. 682 yılında İlteriş Kağan ve
Tonyukuk Çin hegemonyasına karşı ayaklandı ve Aşina Funian'ın adamlarından
geriye kalan orduyla bugünkü İç Moğolistan’daki Hohhot Heişa Kalesi'ni
fethettiler. Yeniden kurulan Göktürk Kağanlığı, Tang ve Hitay boyları
arasındaki savaşa müdahale etti. Ancak Bilge Kağan'ın ölümünden sonra
Göktürklerin artık bozkırdaki diğer Türk boylarını yönetecek gücü kalmamıştı.
744 yılında Tang Hanedanlığı ile müttefik olan Uygur Kağanlığı, son Göktürk
Kağanlığı'nı yıktı!... (Evet, yanlış okumadınız, tarihteki ilk Türk
imparatorluğunu yıkanlar maalesef Uygur kardeşlerimizdir!...) Göktürk Devleti'nin
Kağanları: Göktürk Devleti’nde yönetim Batı ve
Doğu olarak ikiye ayrıldığı ve bağımsızlık uzunca bir süre devam ettiği için
birçok kağan yönetimde yer almıştır. Hükümdarlar, devlet kurma görevinin Gök
tanrı tarafından kendilerine verildiğine inanırlardı… Göktürk Devleti’nin
Doğu hükümdarları şu şekilde sıralanır: Bumin Kağan (551-552), Kara Kağan
(552-553), Mukan Kağan (553-572), Tapar Kağan (572-581), An-luo Kağan
(581-582), Işbara Kağan (582-587), Baga Kağan (587-588), Tölis Kağan (600-609),
Shibi Kağan (609-619), Tüli Kağan (619-621), İllig Kağan (621-630), Dabu Kağan
(630-638), Yugu Şad (638-639), Yiminishusilipi Kağan (641-643), Yizhu Chebi
Kağan (638-649), (648-650), Ashina Nizek Beg Kağan (679-680), Ashina Funian
Kağan (681-682), İlteriş Ḳağan (682-691), Ḳapgan Ḳağan (691-716), İnel Ḳağan
(716), Bilge Ḳağan (716-734), Yiran Kağan (734-740), Tenri Ḳağan (740-741),
Kutlug Yabgu (741-742), Ozmış Ḳağan (742-744), Baimei Kağan (744-745). Göktürk Devleti’nin
Batı hükümdarlarının sıralanması da budur: İstemi Yabgu (552-576), Tardu Yabgu Ḳağan
(576-603), Chuluo Kağan (603-611), Shegui Kağan (611-618), Tong Yabgu Kağan
(618-630), Bagatur Küllüg Sipi Kağan (630), Yipi Böluo Si,Yabgu Kağan
(630-633), Tarduş Ḳağan (633-634), Işbara İltiriş Ḳağan (634-638), Yipi Tarduş
Kağan (638-642),Yiqulishi Yipi Kağan (639-640), Bagatur Yipi Yabgu Kağan
(640-641), Yipi Işbara Kağan (641-642), Yipi Shegui Kağan (642-649), Işbara Ḳağan
(651-656), Xingxiwang Kağan (651-667), Jiezhöng Shizhu Kağan (667-692), I. On Oḳ
Ḳağan (677-679), II. On Oḳ Ḳağan (704-716), Ashina Xian (705-717), III. On Oḳ Ḳağan
(739). Göktürk
Destanları Göktürklere ait iki adet destan
vardır. Ergenekon Destanı ve Bozkurt Destanı olarak adlandırılan hikâyeler,
Göktürklere aittir. Bozkurt Destanı’nda dişi kurt ile savaş sonrası tek kişi
olarak sağ kalan gencin hikâyesi anlatılmıştır. Göktürklerin bozguna uğraması
sonucu sağ kalan genci, bozkurtun kaçırdığı ve beslediği destanın konusunu
oluşturur. Büyüyen ve çocukları olan gencin, on çocuğunun her birinden bir
boyun türediği de belirtilir. Bu boylardan birisinin de Göktürk Devleti’ni
kuran “Aşina” boyu olduğu anlatılmıştır. Ergenekon Destanı’nda ise
Göktürklerin yeniden doğuşuyla ilgili hikayeler yer alır. Vadiden kurtuluş
hikayesi ve bozkurt yardımıyla soyun devamlılığının nasıl sağlandığı olmak
üzere iki ayrı bölümden oluşur. Ergenekon, Türklerin Orta Asya’daki anayurdu
olarak bilinmektedir. Ergenekon kelimesi ise “dik yamaç” anlamına gelmektedir.
Ayrıca Ergenekon Destan’ı Çin kaynaklarında da yer almaktadır. Bunun yanı sıra
Ergenekon Destanı, Bozkurt Destanı’nın devamı niteliğindedir. Göktürk
Devleti 552-744 yılları arasında toplam 192 yıl Orta Asya’da hüküm sürmüştür.
Ticari ve siyasi faaliyetler yürütmüştür. Göktürkler sınırlarının
genişlemesiyle birlikte tarımla da uğraşmışlardır. Tarım faaliyetleri,
Türklerin yerleşik hayata geçmesinde önemli rol oynamıştır. Göktürklerin
kurulduğu bölgede yapılan kazılar sonucu elde edilen eserler ise günümüze kadar
ulaşmıştır. Eserler arasında yer alan; taş oymaları, paralar ve ağaç
kabuklarına yazılı metinler, Göktürkler hakkında bilgi vermektedir. Göktürkler, Hun ailesi olan Aşina
boyuna mensuptur. Aşina boyu, kurt neslini ifade etmektedir. Aşina boyu konar
göçer yaşam tarzıyla ön plana çıkmıştır. Askeri ve siyasi alanda başarılar
kazanan Aşina boyunun kökeni ise Oğuzlara dayanmaktadır. Ayrıca Orta Asya’da
yer alan bazı boylar da Göktürk Devleti egemenliği altına girmiştir.
Göktürkler, ele geçirdikleri coğrafyayı ise kültürel ve tarihi anlamda
etkilemiştir. Böylece bölgede diğer Türk devletlerinin kurulmasında etkili
olmuşlardır. Göktürk
Devleti, Çinlilerin iç işlerine karışması sonucu askeri ve siyasi açıdan
zayıflamıştır. Uzun süren savaşlar da devletin dağılmasına ve Çin egemenliğine
girmesine neden olmuştur. Bir süre Çinlilerin kontrolünde olan Doğu
Göktürkleri, 682 yılında Kutlug Kağan önderliğinde İkinci Göktürk Kağanlığı’nı
kurmuş ve bağımsızlığını ilan etmiştir. Kutluk Devleti olarak da bilinen
kağanlık, her ne kadar bölgede güçlenmeye başlasa da 744 yılında; Uygur, Basmir
ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmıştır. Orta Asya’da yaklaşık 200 yıl hüküm
süren Göktürk Devleti’nin yıkılmasında, kardeş kavgaları da etkili olmuştur.
Bölgedeki siyasi ilişkilerde yaşanan bozulmalar, farklı medeniyetlerin
Göktürklerin iç işlerini karışmasına yol açmıştır. Egemenliği ve askeri gücü zayıflayan
devlet, bir süre sonra dağılmıştır. Göktürkler, Orta Asya’da Türk tarihinin
şekillenmesinde rol oynamıştır. Göktürk Devleti’nin kurulduğu bölgede yapılan
kazılarda bulunan GökTürkçe yazılı eserler ise günümüze kadar ulaşmıştır. |
Yorumlar |
Henüz yorum yapılmamış. İlk yorumu yapmak için tıklayın |
Yazarın diğer yazıları |
KIRGIZİSTAN MİLLÎ OZANI TOKTOGUL 160. YAŞINDA - 04/10/2024 |
KIRGIZİSTAN MİLLÎ OZANI TOKTOGUL 160. YAŞINDA |
ÖLÜMÜNÜN 500. YILDÖNÜMÜNDE ŞAH İSMAİL HATAYİ - 01/10/2024 |
(Ve Türk’ün Türk’ü kırdığı Çaldıran Savaşı) |
TÜRKLERİN EFSANEVİ ATASI DEDE KORKUT - 24/09/2024 |
TÜRKLERİN EFSANEVİ ATASI DEDE KORKUT |
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 50 YAŞINDA - 20/09/2024 |
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 50 YAŞINDA |
Tebrizli Türk MESUD PEZEŞKİYAN İran Cumhurbaşkanı Seçildi - 17/09/2024 |
Tebrizli Türk MESUD PEZEŞKİYAN İran Cumhurbaşkanı Seçildi |
ÇİNGENELER = ROMANLAR - 13/09/2024 |
ÇİNGENELER = ROMANLAR |
İSLAM DÜNYASI TURİZM BAŞKENTİ H İ V A - 03/09/2024 |
İSLAM DÜNYASI TURİZM BAŞKENTİ H İ V A |
BÜYÜK ZAFER (ZAFER HAFTAMIZ MİLLETİMİZE KUTLU OLSUN) - 30/08/2024 |
BÜYÜK ZAFER (ZAFER HAFTAMIZ MİLLETİMİZE KUTLU OLSUN) |
Millî Mücadele Şehidi TAYYAR RAHMİYE HATUN - 27/08/2024 |
Millî Mücadele Şehidi TAYYAR RAHMİYE HATUN |
Devamı |