Hazar İmparatorluğu’nda yaşamış olanların, günümüze kadar gelen insanlara Hazaryalı da deniliyor, ama onlar kendilerini Karay adıyla tanımlıyorlar. Fakat, Asırlarca onlara egemen olan başka ulusların, bu insanlarımıza taktıkları isim ise, “Karaim”dir.

            Karay soydaşlarımız bugün Kırım, Polonya ve Litvanya gibi ülkelerde gruplar halinde yaşıyorlar. Kuşkusuz büyük ölçüde asimile oldular, ama kalanların önemli bir kısmı, soylarının devamı için canla başla çaba harcıyorlar. Ben anılan üç ülkede de Karay’larla birlikte oldum, bunlardan bazılarını, Türkiye’deki etkinliklerimize davet ettim. Zaman zaman onlarla ilgili yazılar kaleme alarak yayımladım, yeri geldikçe de yayımlamaya devam edeceğim. Ancak. Bu yazımda Kırım’daki “Balta Tiymez (Değmez) Mezarlığı”ndan söz edeceğim.

Kadim Balta Tiymez Mezarlığını, Tarihten Gizlenen Hazarya’daki Karay Mezarlığı olarak tanımlayanlar da vardır. Bu mezarlık Avrupa’nın En Eski Türk  Mezarlığı olma özelliğini taşımaktadır. Bu mezarlığı kuran ve hüküm sürdüğü dönemde Doğu Avrupa’dan Güney Kafkasya’ya kadar çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Hazar İmparatorluğudur.

Bu mezarlıktaki meşe ağaçlarının kesilmesi yasak olduğundan Balta-Tiymez adı ile anılmaktadır. Balta–Tiymez Mezarlığı, Ukrayna’nın güneyinde bulunan Kırım yarımadasının, Bahçesaray şehrinde, Kırk-Yer bölgesindedir. Hemen üst tarafında, Hazar İmparatorluğu döneminde inşa edilmiş bir garnizon olan Çufut (Çift)-Kale bulunur. Kırım’ın bugünkü tarih itibariyle 2500 yıl öncesinden bir Türk yurdu olduğunu gösteren deliller taşıdığı için Türklük ve Türk Dünyası için oldukça önemlidir.

Balta-Tiymez Mezarlığı üzerinde en geniş ve detaylı çalışmayı bir Kırım Karay Türkü olan Tarihçi, Yazar ve Arkeolog Avraham Ben Şemuel Firkoviç yapmıştır. Bu Karay Türk bilgini aynı zamanda Türk Birliği’nin Fikir Babası İsmail Bey Gaspıralı’nın yakın arkadaşıydı. Türk dünyasının ilk ortak dildeki yayını Tercüman Gazetesinde yazıları yayınlanmıştır. Büyük Din Adamı ve Türkolog, yapmış olduğu arkeolojik kazıları Avney Zikkaron adlı kitabında yayımlamış ve verdiği bilgilerin doğruluğu da, mezarlığın tarihi hakkındaki bilgileri de Rusya Kraliyet Bilim Akademisi tarafından da kabul edilmiştir. Vefatından sonra, Rus siyasi hayatının bekası açısından son derece tehlikeli keşifler yapmış olan  Avraham Ben Şemuel Firkoviç yalancılıkla suçlanmıştır.

Bir başka Kırım Karay Türkü olan araştırmacı Aleksander Kokizov da basında bir hayli yer tutan tartışmalara son noktayı koyarak, Avraham Ben Şemuel Firkoviç’in verdiği bilgilerin doğruluğunu teyid etmiştir. İlk önce Haham Avraham Ben Şemuel Firkoviç tarafından bulunan ve daha sonra değişik bilim adamlarınca yapılan kazılar ve araştırmalarla mezarlığın eskiliği ortaya çıkarılmıştır.

Arami ve İbrani alfabesi ile yazılı kitabeleri olan mezarların çok eskiliğinin Rusya’nın ve diğer Rabanik Yahudi’lerin itiraz etmemelerinin asıl nedeni, mezarlığın kime ait olduğunun kanıtlanmasıdır. Zira bu mezarlarda yatan kişilerin adları Türkçe’dir.

Karaylar XIII. asırdan önce Türk ve Fars adlarını kullanırlardı. Örneğin Farsça bir ad olan Gulaf, Goher, Arzu Türk-Tatar adı Bikaçe, Mamuk, Aytolu, Türk adı Biyana, Tohtar, Beklaf bunlardan sayılır. Bu adlar Kırım Tatar Türkleri arasında  yoktur. Ben burada Balta Tiymez Kabristanı’ndaki aile mezar taşlarına nakşedilen, 12. yüzyıla kadarki kadın adlarından örnekler sunacağım: Akbike, Ayke, Aytolu, Altınkız, Arzu, Bibüş, Bikeçe, Biyana, Bikelek, Biçe, Gulef, Devlet, Menevşek, Meneveş, Murat, Saadet, Sarra-Hatun, Severgelin, Sultan, Tohtar,  Emçi.

Ve Bazı erkek isimleri de şöyledir: Alani, Appak, Baba, Babay, Babakay, Baba-şah, Balıkay, Bahşi, Duvan, İncirci, Kefeli, Mesud, Murza, Parlak, Paşa, Sakizçi, Temirza, Tohtamış, Ulu Ata, Çaban, Emeldeş, Efendi.

Karay Türkleri Balta Tiymez Kabristanı’ndaki bu mezar taşlarını “üzerinde tahrifat yapılıyor ve Türk adları yok ediliyor, mezarlığa saygısızlık yapılıyor” diye saklı tutuyorlar. Avraham Ben Şemuel Firkoviç tarafından bulunan mezarlar ve el yazmaları, kitaplar ise onun ölümünden sonra Saint Petersburg’da müzeye kaldırılmış ve adeta saklanmıştır. Şu an bile, Türkolog Avraham Ben Şemuel Firkoviç’in arşivine özel izinle çok kısıtlı sayıda araştırmacının erişimine izin verilmektedir.

Türkolog Avraham Ben Şemuel Firkoviç’in Koleksiyonu olarak bilinen bu eserler bilim aleminden ve tüm insanlardan saklanmaktadır ve bugün dahi bilinmemektedir. Ancak yüksek düzeydeki Rus Otoritelerinden referansı olan araştırmacılara açıktır. Bazı mezar taşları da, Sovyetler Birliği döneminde Bahçesaray’da yaptırılan Lenin Meydanı için kullanılmıştır.

Kırım Karayları için bu mezarlık çok önemlidir. Orada, kendi ailelerinin kökü olarak inandıkları ağaçlar (terekler) vardır. Her ailenin bir ağacı olduğu gibi bu ağacın kuruması veya yok edilmesi halinde ailenin soyunun kuruyacağına inanılır. Burası kutsal bir mekan olduğu için, Kırım’ın dışında, çok uzaklarda yaşadığı ve vefat ettiği halde, Kırım Karay Türkleri için faydalı iş yapmış olanlar ve Kırım Karaylarının ileri gelenleri için de adına “Yolcıtaş” dedikleri anıt mezarlar da vardır. Mezar ziyareti, küçük bir taş parçası kabir üzerine konularak yapılmaktadır. Mezarlık içerisinde insanlar oldukça saygılı olmalıdır. İçerde sigara içilmez. Balta – Tiymez Mezarlığı’nda herkes çalışamaz. Ancak ve sadece Kırım Karayları, Kırım Türkleri ve Türk soylu halklardan cemaatin izin verdiği kişiler çalışabilirler.

Son zamanlarda Rusya Yahudileri veya İsrail’den geldiği söylenen bilim adamları, Kırım Karaylardan gizli olarak burada değişik kazılar ve araştırmalar yapmışlardır. Kırım Karayları bu durumu öğrendiklerinde şiddetle karşı çıkmışlar ve onları engellemişlerdir.